حوضه دریای خزر از نظر ذخایر نفت و گاز به سه حوضه خزر شمالی، خزر میانی و خزر جنوبی تفکیک می شود. لایه های نفت خیز در حوضه هیدروکربنی خزر شمالی به دو قسمت لایه های زیر سری نمکی (شامل رسوبات دوران اول) و لایه های روی سری نمکی تقسیم می شوند. این رسوبات شامل سنگهای تخریبی و کربناته هستند. بیشتر ذخایر هیدروکربنی خزر شمالی مرتبط با لایه های کربناته کربنیفر از دوران اول است که حوضه گازی آستراخان، تنگیز و تاجیک علی از نمونه های بارز آن می باشد. لایه های رسوبی روی سری نمکی در این حوضه فاقد منابع عمده نفت و گاز هستند و عمدتن در دوران دوم تشکیل شده اند.

حوضه هیدروکربنی خزر میانی شامل نواحی چندگانه ای است که بیشتر آنها ادامه حوضه های نفتی واقع در خشکی هستند. عمده منابع شناخته شده هیدروکربنی دریای خزر در بخش جنوبی آن واقع شده است. این حوضه را می توان به پنج ناحیه بزرگ آبشوران، بالخان _ آبشوران، آبشوران _ انزلی، باختر ترکمنستان و ناحیه عمیق خزر تقسیم نمود. لایه های هیدروکربنی در خزر میانی و شمالی در طیف گسترده رسوبی از دوران اول تا دوران سوم قرار می گیرند، اما ذخایر هیدروکربنی خزر جنوبی عمدتاً مربوط به پلیوسن میانی است که مربوط به یک دوره 10 میلیون ساله می باشد.

در این زمان تشکیل نفت همراه با نرخ رسوبگذاری بالا و فعالیت تکتونیکی شدید بوده، که امکان حفظ مواد آلی و تغییر شکل آنها به نفت و گاز را فراهم آورده است. یکی از ویژگی های مهم مخازن هیدروکربنی حوضه جنوبی خزر تغییرات ناحیه ای فاز هیدروکربنی آن است. برحسب نوع فعالیت تکتونیکی (فرونشینی یا بالا آمدگی ) سریهای رسوبی کواترنری، می توان مخازن نفت و گاز را تفکیک کرد. البته بر همین اساس ستبرای رسوبات کواترنری نیز می تواند تعیین کننده باشد. در مناطقی، ستبرای رسوبات کواترنری زیاد است که طبیعتاً فرونشینی زیادی داشته باشد. در این مناطق مخازن گاز و میعانات گازی تشکیل شده است و در مناطق با بالاآمدگی نسبی در کواترنری ذخایر نفتی تشکیل گردیده اند[3].

اما، اطلاع از وجود نفت و گاز طبیعی در منطقه خزر به زمان های باستان می رسد. از 600 سال قبل از میلاد مسیح تا قرن دوازدهم، زرتشتی ها به باکو واقع در شبه جزیره آپشرون سفرمی کردند تا در معبد سوراخانی_معبدی که «آتش جاودان» آن از سوخت گاز طبیعی تأمین می شد_ به عبادت بپردازند. شواهدی در دست است که نشان می دهد حتی در قرن دهم میلادی نیز نفت یک کالالی تجاری بوده و در طی قرن سیزدهم به مقدار زیاد از باکو به مناطق دیگر صادر می شده است. مارکو پولو سیاح ونیزی قرن 13 میلادی در توصیف خود از ارمنستان بزرگ به چشمه بزرگی اشاره می کند که چنان نفتی از آن خارج می شده که حمل آن به تعداد زیادی شتر نیاز داشته است[1].

استخراج صنعتی نفت از حوضه خزر از قرن نوزدهم آغاز شد، به طوریکه بخش عمده نفت استخراجی دنیا را شامل می شد. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی هر یک از کشورها به طور مستقل اقدام به بهره برداری از منابع خود کردند و در پی آن تخمین های مختلفی از ذخایر نفت خزر ارائه شد[3]. عده ای بر این عقیده اند که استحصال منابع نفتی در دریای خزر به صورت علمی از سال 1923 در خلیج باکو بوقوع پیوسته است. برخلاف این ادعا عده ای بهره برداری علمی و صنعتی از میدان نفتی " نفتیانه کانی " در سواحل باکو در سال 1949 میلادی را شروع این نوع بهره برداری می دانند[2].

در اوایل قرن بیستم محدوده عملیات اکتشافی در شمال و شرق دریا در منطقه گروزنی و داغستان روسیه بود که پس از جنگ جهانی اول و با گسترش فعالیت های اکتشافی چند میدان نفتی بزرگ در داغستان روسیه کشف گردید.

دراوایل دهه 1960 میلادی فعالیتهای اکتشافی در غرب سیبری قوت گرفت و اکتشاف نفت و گاز در بخش های دیگر این سرزمین بین سالهای 80_1970، زمانی که قیمت جهانی نفت رو به افزایش نهاد، آغاز گردید. اغلب اکتشافات گاز طبیعی روسیه در دهه های 1970 و 1980 انجام شد. اما فعالیتهای اکتشافی که در اوایل دهه 1990 به وقوع پیوست ارزش چندانی نداشت. در سال 1997 زمین شناسان روسی تحت نظر وزارت منابع گاز روسیه فعالیتهای اکتشافی مهمی را آغاز نمودند که مدت 8 سال با توقف مواجه شد. در ماه مارس سال 2000 شرکت لویک اویل اکتشافات دریایی عمده ای را در بخش روسی دریای خزر انجام داد که منجر به شناسایی300 میلیون تن میعانات هیدروکربنی قابل استحصال شد که60% آنرا نفت تشکیل می داد. به این ترتیب بعد از تکمیل اولین چاه در میدان خاوالنیسکی آستاراخان، حفر چاه دوم آغاز گردید. در ژولای سال 2000 شرکت نفت روسیه یک گروه شامل شرکت LUKOIL، YUKOS، GAZPROM را جهت کشف نفت در بخش های روسی دریای خزر و در نزدیکی میدان کاشاگان قزاقستان تشکیل داد.

شرکت LUKOIL نیز مذاکراتی را جهت پیوستن به شرکای استراتژیک خویش ARCO وAGIP برای توسعه میدان Yalama در بخش های جنوبی دریای خزر آغاز کرد. همچنین چهار بلوک در بخشهای دریایی جمهوری داغستان مشخص گردید و فعالیتهای اکتشافی در بخش غربی جزیره ساخالین از ژوئن 2000 آغاز گردید[7]. جمهوری فدراتیو روسیه یکی از بزرگترین تولید کنندگان و مصرف کنندگان منابع نفتی جهان است که عمده سیاست خود را به انتقال منابع نفتی معطوف کرده و ترجیح می دهد کشورهای دور از حوزه خزر حضور کمتری در منطقه داشته باشند. قسمت اعظم ذخایر اثبات شده نفت آن در سیبری غربی، بین کوه های اورال و فلات سیبری، قرار گرفته است. دولت مذکور از بستر دریای خزر و اطراف جمهوری خودمختار داغستان نفت استخراج می کند که عمده ترین فعالیت نفتی روسیه در حوضه دریای خزر محسوب می شود.

اما دامنه اکتشاف نفت و گاز در کشور آذربایجان دارای گستردگی بیشتری بوده است، به طوری که این کشور را می توان به عنوان مهم ترین کشور حوزه دریای خزر از لحاظ استحصال مواد نفتی ذکر کرد. از نظر سابقه تاریخی استخراج مواد هیدروکربنی، کشور آذربایجان سرآمد تمام کشورهای ساحلی ذینفع دریای خزر است که توانسته با همکاری کشورهای غربی نظر بازارهای بین المللی انرژی را به خود جلب کند[2].

اولین چاه نفت این کشور در سال 1848 حفر گردید. در اواخر دهه 1890 میلادی شرکت های بزرگ آذربایجان اقدام به استخدام زمین شناسانی جهت شناسایی و تشریح نقشه های ساختارهای زمین شناسی این کشور نمودند. در این خصوص زمین شناس و متخصص نفت دیمتری‌‌گلوبای‌آتنیکوف بررسی های منظمی را در آبشوران (آپشرون) و رسوبات میدان سوراخانی آغاز نمود. در سال 1901میلادی، میدان نفتی Pirallahy کشف شد و مورد بهره برداری قرار گرفت. دانشمندانی نظیر ایوان گوبکین، گلوبای آتنیکوف و آسکین برای اولین بار در سال 1916 سری رسوبات آذربایجان را مورد بررسی قرار دادند. در اوایل قرن بیستم نوآوری و ابداعات منجر به بهبود تکنیک های حفاری قدیمی گردید. حفاری اکثر چاه ها با استفاده از روش حفاری ضربه ای روزآمدسازی شد تا به این ترتیب محدودیت بهره برداری از اعماق کم رفع گردد. مهندسان ماهری نظیر روست آمبیوف (rustambeyov) در بهبود و پیشرفت طراحی چاه ها همکاری داشتند. در اوایل سال 1913 تغییرات مستمری در صنعت نفت آذربایجان رخ داد که عبارتند از:

- استفاده از حفاری دورانی به جای حفاری ضربه ای.

- استفاده از لوله های جداری حین حفاری.

- جایگزینی دکل فلزی به جای دکل چوبی.

- به اجرا درآمدن تولید نفت به روش مصنوعی با استفاده از فرآیند فرازآوری با گاز در میدان Ramani در سال 1915.

- معرفی روش کمپرس سازی نفت و گاز در حین انتقال که در سال 1911 معرفی شده بود[5].

در سال 1924؛ برای اولین بار دستگاه توربو حفاری اختراع شده توسط مَتوِی کپِلایوشنیکوف موفق به حفر یک حلقه چاه در عمق 600 متری در سوراخانی نزدیک باکو گردید. در سال 1958 توسعه بسیاری از میدانهای بزرگ نفت و گازدر Zira آغاز شد و برای اولین بار در سال 1977 سکوی نفتی ثابت در آبهای عمیق با عمق آب 84 متر راه اندازی گردید. در سال 1981 نیز سکوی نیمه شناور جهت حفاری در عمق آب 200 متری برای اولین بار در جهان شروع به حفاری نمود. پس از آن نیز فعالیتهای اکتشافی در دریا رو به گسترش نهاد و بسیاری از میادین آذربایجان به بهره برداری رسید، به طوریکه تا سال 2002، 21 قرارداد تولید از حوضه های هیدروکربنی منعقد گردید[10].

فعالیتهای اکتشافی کشور قزاقستان به سال 1911 میلادی بر می گردد. این فعالیتها منجر به اولین اکتشافات اقتصادی در جنوب رودخانه اِمبا(Emba) گردید. تا سال 1970 بیش از یکصد میدان در لایه های روی سری نمکی و در مخازن ماسه ای دوران ژوراسیک و کریتاسئوس کشف شد که مهمترین این میدانها در نواحی جنوبی و شمالی رودخانه اِمبا(Emba) واقع شده است. به دنبال فعالیتهای اکتشافی در سال 1967 مرحله جدیدی از اکتشافات در اوایل دهه 1970 در ریف های زیر دوره پرمین و در حواشی حوضه شمالی اتفاق افتاد. اغلب فعالیتهای اکتشافی انجام شده در اواخر دهه 1970 و اوایل دهه 1980 موفقیت آمیز بودند. همچنین لرزه نگاری های عمده ای در مناطق دریایی انجام شد و یک حلقه چاه در سال 2000 در کاشاگان حفر گردید[6]. هم اکنون قسمت اعظم تولید قزاقستان از حوضه های تنگیز (Tengiz)، قره چغانک (Karachaganak) و کاشاگان (Kashagan) می باشد. حوضه تنگیز در اراضی تالابی واقع در سواحل شمالی شرقی دریای خزر واقع شده است. حوضه نفت و گاز قره چغانک در شمال سرزمین قزاقستان نزدیک مرز روسیه و حوضه کاشاگان در ساحل شمالی دریای خزر نزدیک شهر اتیرا (Atyrau) واقع شده است.

کشور ترکمنستان نیز دارای منابع هیدروکربنی است که بیشتر آن را منابع گاز طبیعی تشکیل می دهد. ذخایر نفت این کشور بیشتر در حوضه های قطور تپه (Katurtepe)، نبیت داغ (Nabitdag) ، چلکن (Cheleken) و در نزدیکی دریای خزر قرار دارد[2]. اولین اکتشاف نفت در بخش غربی آن و در ناحیه چلکن، در سال 1876 به وقوع پیوست و تا بعد از جنگ جهانی دوم فعالیت اکتشافی جدیدی در این کشور صورت نگرفت[6]. اما بعد از جنگ جهانی دوم فعالیتهای اکتشافی در حوضه قطور تپه گسترش یافت و از اواسط دهه 1960 به بعد این روند در میدانهایBarsa Gelmes، Burun وKorpedje به طور پیوسته ادامه یافت[8]. بعد از استقلال ترکمنستان بین سالهای 2000_1995 میلادی، دولت این کشور فعالیتهای ژئوفیزیکی و لرزه نگاری را در بخشهای متعلق به آن در دریای خزر آغاز نمود. با جمع آوری این اطلاعات و بررسی آنها توسط کارشناسان غربی میزان ذخایر اثبات شده و محتمل نفت و گاز این بخش ها تخمین زده شد. بر اساس این اطلاعات حدود نیمی از ذخایر نفت و 25% ذخایر گاز طبیعی ترکمنستان در بخشهای متعلق به این کشور در دریای خزر قرار گرفته است[9].

در سواحل ایرانی دریای خزر نیز وجود بعضی تراوشات نفتی و گِلفشانها در ساحل شرقی منطقه گرگان و گنبد کاووس از وجود منابع هیدروکربنی احتمالی در منطقه خبر می داد. مهمترین و اولین فعالیت های اکتشافی در سواحل ایرانی دریای خزر در نواحی، علمده- نکا، خشت سر محمود آباد و جنوب قائم شهر انجام شد و پس از آن در سال های 1951- 1978 پس از تشکیل شرکت ملی نفت ایران، در سال 1957 اولین چاه اکتشافی توسط شرکت ملی نفت در نزدیک محمود آباد حفر شد و تا سال 1970، تعداد 16 حلقه چاه در مجاورت گِلفشانها حفر گردید که از تمامی حفاری های انجام شده تنها گاز طبیعی بدست آمد و بررسی های فنی نشان داد که ادامه عملیات غیراقتصادی خواهد بود. در سال 1998 شرکت ملی نفت ایران طی مناقصه ای مطالعه و لرزه نگاری 31000 کیلومتر از جنوب دریای خزر را به کنسرسیومی متشکل از سه شرکت شل، لاسمو و وبا واگذار نمود.

با تأسیس شرکت نفت خزر در دی ماه سال 1376 شمسی قرارداد اکتشاف، توسعه و بهره برداری از منابع نفت و گاز دریای خزر و سه استان ساحلی گرگان، گیلان و مازندران به این شرکت واگذار گردید[4].

منابع :

[1] : کتاب منابع نفت و گاز مؤسسه مطالعات دریای خزر، دبیر مجموعه؛ سهراب شهابی

[2] : حفظ محیط زیست دریای خزر، راهکارهای دیپلماتیک، بهرام مستقیمی

[3] : مقدمه ای بر ویژگی های دریای خزر، دریای خزر را بهتر بشناسیم تا در آن غرق نشویم، تألیف حمید علیزاده

[4] : شرکت نفت خزر، مؤسسه مطالعات انرژی

[5] : http://en.wikipedia.org

[6] : U.S.geological Survey

[7] : APS Review Gas Market Trends

Exploration Potential and Plays in Turkmenistan[8] : ؛Dr. Everett Rutherford, Jr. Çalık Enerji Oil and GasThe Oil and Gas Turkmenistan conference, Khushgeldy Babayev [9] :

[10] : Azerbaijans oil history by Mir Yusif Mir- Babayev

شرکت نفت خزر - www.kepco.ir